Урывак з кнігі Фрэдрык Бакман – “Бабуля загадала кланяцца і перадаць, што просіць прабачэння“.
1. Тытунь
Анатацыя да кнігі “Бабуля загадала кланяцца і перадаць, што просіць прабачэння”
Дзяўчынцы Эльсе амаль восем, а яе бабулі хутка семдзесят восем. Адны называюць бабулю эксцэнтрычнай, іншыя – “бадзёрай бабулькай”, трэція лічаць, што яна проста з’ехала са шпулек. Але для Эльсы бабуля – супергерой і самая лепшая сяброўка. Бо заўсёды абараняе ўнучку, незалежна ад абставін. І таму што разумее яе як ніхто іншы.
Калі бабуля памірае, пасля яе застаюцца лісты, якія Эльса мусіць даставіць адрасатам. Выконваючы бабулінае даручэнне, яна даведаецца шмат новага аб незвычайным жыцці свайго супергероя, будзе змагацца з рэальным, а не казачным злом, і здабудзе сапраўдных сяброў.
Малпе і жабе. На вечнасць дзесяці тысяч казак.
Кожнае сямігадовае дзіця заслугоўвае мець свайго супергероя. Гэта факт. А хто не згодзен, таму трэба праверыць галаву.
Так мяркуе бабуля Эльсы.
Эльсе сем, хутка восем. Хоць сямігодка з яе тая яшчэ – Эльса і сама гэта ведае. Дырэктар кажа, ёй трэба “адаптавацца” і “выбудоўваць адносіны з аднагодкамі”. А маміны сяброўкі называюць яе “занадта развітай для свайго ўзросту”. Што насамрэч значыць «нахабная смаркачка». Так яны кажуць, варта ёй паправіць іх, дзе ставіць націск у слове “жалюзі” ці растлумачыць, калі кажуць “апранаць”, а калі “апранаць”. Што для іх, як правіла, занадта складана. Тады гэтыя светлыя галовы ўсміхаюцца нацягнутымі ўсмешкамі і гавораць яе бацькам: “Разумна не па гадах”. Як быццам гэта дэфект, як быццам іх абражае сам факт, што яна не такая прыдуркавая, як належыць у сем гадоў. Таму ў Эльсы і няма сяброў, акрамя бабулі. У аднакласнікаў усё як належыць па развіцці: дабрыдзень, дрэва. Але Эльса няправільная.
Ды плюнь, гаворыць бабуля. Супергероі не такія, як усе. Калі б суперздольнасці былі нормай, звычайных людзей бы ўжо не засталося.
Бабулі семдзесят сем, хутка семдзесят восем. І яна таксама не адпавядае свайму ўзросту. Бабуля ўжо старая, твар у яе як пакамячаная газэта з мокрых чаравік, але ніхто не лічыць, што яна для свайго ўзросту занадта развітая. Бадзёрая бабулька, так пра яе адклікаюцца тыя, каго яна даводзіць да ручкі. У адказ маці абяцае пакрыць ім нанесеную шкоду. А бабуля кажа, няхай гэтыя ідыёты наракаюць на сябе і дзе ўвогуле людская салідарнасць, не было чаго на ручнік ціснуць, бачылі ж, чалавек паралельна паркуецца на сваім «рэно». Бабулю раз’юшвае, што ў бальніцы зараз і пакурыць спакойна нельга, адразу спрацоўвае пажарная сігналізацыя. «Ваша паліткарэктнасць ужо ў нырках сядзіць!» – крычыць яна ахоўнікам, калі тыя патрабуюць затушыць цыгарэту. Або ўзяць хаця б той выпадак, калі бабуля зляпіла снегавіка, апранула яго ў сапраўднае адзенне і падклала ў двор, прама пад вокны Брыт-Мары і Кента – як быццам хтосьці ўпаў з даху. А другі раз была справа, па раёне хадзілі акуратненькія такія людзі ў акулярах і тэлефанавалі ва ўсе дзверы. Яны хацелі абвясціць аб Госпадзе нашым Ісусе, а бабуля выйшла на балкон у расхрыстаным халаце і стала паліць па іх са стрэльбы для пейнтбола. Брыт-Мары тады доўга не магла вырашыць, што яе больш ашалела – стрэльба або адсутнасць якой б там ні было бялізны пад халатам, таму ў заяве ў паліцыю ўказала для вернасці абодва акалічнасці.
Вось у такіх выпадках бабулю і завуць “бадзёрай бабулькай”. Што ў пэўным сэнсе праўда.
Людзі лічаць, што бабуля зусім звар’яцела. Насамрэч бабуля – геній. Проста яна крыху з прывітаннем. Наогул яна раней была лекарам і атрымала шмат узнагарод. Журналісты пісалі пра яе артыкулы, бабуля ездзіла ў гарачыя кропкі па ўсім свеце, калі ўсе астатнія адтуль збягалі. А яна ратавала людзям жыццё і змагалася са злом на зямлі. Як сапраўдны супергерой. Але пад канец нехта сказаў ёй, што яна ўжо занадта старая, каб ратаваць чужыя жыцці. Хоць, падазрае Эльса, гэты нехта меў на ўвазе, што бабуля «занадта ку-ку». Так што зараз яна больш не можа быць лекарам. Гэтага каго бабуля называе «грамадствам». Ох ужо гэтая чортава паліткарэктнасць, з-за яе бабулі зараз не даюць рэзаць людзей. А ўсё таму, што гэтыя ідыёты забаранілі курыць у аперацыйнай – ну хто, скажыце, можа працаваць у такіх умовах?!
Таму зараз бабуля сядзіць дома і выносіць мозг Брыт-Мары і маме. Брыт-Мары – гэта бабуліная суседка. А мама – гэта Эльсіна мама. Наогул-то Брыт-Мары – гэта і маміна суседка таксама, таму што мама жыве па суседстве з бабуляй. Эльса таксама бабуліная суседка, бо яна жыве разам з мамай. Акрамя, зразумела, кожных другіх выходных, калі яна жыве з татам і Лізэтай. І Джордж бабулін сусед, бо ён мамчын хлопец. Карацей, усё даволі няпроста.
Але вернемся да сутнасці справы: у бабулі ёсць дзве суперздольнасці – ратаваць чужыі жыцці і выносіць мозг. Можна сказаць, што бабуля – гэта супергерой з дысфункцыяй. Што такое дысфункцыя, Эльса паглядзела ў “Вікіпедыі”. Бабуліны равеснікі кажуць, што «Вікіпедыя» – «гэта такая энцыклапедыя, але ў інтэрнэце». А Эльса кажа пра энцыклапедыю, што “гэта такая “Вікіпедыя”, але папяровая”. Дык вось, Эльса паглядзела пра “дысфункцыю” і там і там. Гэта калі ўсё працуе, але не зусім так, як належыць. І за гэта Эльса любіць бабулю больш за ўсё.
Але толькі не сёньня. Цяпер дзве гадзіны ночы і Эльса вельмі стамілася, ёй хочацца аднаго: легчы спаць. Але не тут было, бо бабуля зноў кідалася лайном у паліцыянта.
Усё складана. Амаль як статус у Фэйсбуку.
Эльса абвяла позіркам маленькі прастакутны пакой і пазяхнула так адчайна, быццам спрабавала праглынуць уласную галаву, самкнуўшы сківіцы на патыліцы.
– Казала я табе, не лезь праз плот, – прамармытала яна сабе пад нос і паглядзела на гадзіннік.
Бабуля не адказала. Эльса зняла шалік Грыфіндора і паклала яго на калені. Яна нарадзілася сем гадоў таму, на другі дзень пасля Калядаў. Зрэшты, хутка ўжо восем. У той дзень нямецкія навукоўцы зарэгістравалі наймацнейшае электрамагнітнае выпраменьванне на зямлі. У электрамагнітах Эльса, вядома, да канца не разабралася. Як яна зразумела, гэта нешта накшталт нейтронных зорак. А яшчэ падобна на зласлівага Мегатрона з «Трансформераў». Некаторыя неасвечаныя людзі, якія не чытаюць сур’ёзную літаратуру, наіўна мяркуюць, што гэта дзіцячы серыял. Насамрэч трансформеры – гэта робаты. Хаця з навуковага пункту гледжання яны сапраўдныя супергероі. Эльса любіць трансформераў і нейтронныя зоркі, а «выбліск электрамагнітнага выпраменьвання» асацыюецца ў яе з іншым выбліскам, калі бабуля праліла фанту на яе айфон, а потым вырашыла падсушыць яго ў тостары. Бабуля лічыць, Эльса асаблівая таму, што нарадзілася ў такі дзень.
Быць асаблівай – лепшы спосаб быць не такі, як усе.
Бабуля падзяліла тытунь на невялікія кучкі і загарнула іх у прастакутнічкі з хрумсткай папяроснай паперы. Эльса цяжка ўздыхнула.
– Ты што, не чуеш? Я ж табе казала: не-лезь-праз-плот! – Вымавіла яна з націскам на кожным слове.
Наогул-то Эльса не хацела хваляваць бабулю. Проста яна страшна раззлавалася. Так моцна раззлавацца могуць толькі вельмі стомленыя сямігодкі ў паліцэйскім участку і мужчыны сярэдняга ўзросту, якія чакаюць затрыманы самалёт, аб якім няма ніякіх вестак.
Бабуля ўхмыльнулася, шукаючы запальнічку ў кішэнях свайго вялікага, не па памеры, паліто. Падобна, яна не ўспрымала тое, што адбываецца, сур’ёзна, таму што сур’ёзна яна наогул нічога не ўспрымае. Акрамя тых выпадкаў, калі яна жадае паліць і не можа знайсці запальнічку. Тут ужо не да жартаў. Курэнне – гэта святое.
– Божа мой, ды хіба гэта плот? Было б пра што гаварыць, – бестурботна запярэчыла яна.
– Ты не божемойкай! Гэта не я кідалася лайном у паліцыянта, – нагадала Эльса.
Бабуля закаціла вочы.
– Ну што ты далдоніш, проста як маці твая. У цябе няма запальніцы?
– Мне сем гадоў! – адрэзала Эльса.
– І доўга ты будзеш гэтым прыкрывацца?
– Да таго часу, пакуль мне не споўніцца восем!
Бабуля застагнала, мармычучы ўсякую лухту, накшталт “ой-ой-ой, спытаць ужо нічога нельга”, і працягнула капацца ў кішэнях.
– Па-мойму, тут нельга курыць, – паведаміла ёй Эльса, ужо крыху супакоіўшыся і калупаючы дзірку ў грыфіндорскім шаліку.
Бабуля зноў ухмыльнулася:
– Чаму гэта? Проста трэба адчыніць акно.
Эльса з сумневам паглядзела на акно.
– Мусіць, гэтыя вокны не адчыняюцца.
– Што за лухта, гэта яшчэ чаму?
– На іх краты.
Бабуля незадаволена перавяла позірк з акна на Эльсу.
– Вось часы надышлі, ужо і ў паліцэйскіх участках нельга пакурыць. Мы жывем у таталітарнай дзяржаве!
Эльса зноў пазяхнула.
– Можна твой тэлефон?
– Навошта?
– Залезці ў інтэрнэт.
– А што там табе?
– Ды так.
– Ты занадта шмат часу марнуеш на інтэрнэт.
– Не марную, а праводжу ў інтэрнэце.
– Не прыдзірайся да слоў.
Эльса пахітала галавой.
– Марнуюць грошы, а не час. Ты ж не кажаш: “Я правяла дзве выдатныя сотні крон на гэтыя новыя штаны”. Або кажаш?
– А ты чула пра адну дзяўчынку, якая была да таго разумная, што ад вялікага розуму памерла?
– Я як раз чула пра тое, што жыла доўга і шчасліва, – фыркнула Эльса.
У памяшканне ўвайшоў паліцыянт – судзячы па выглядзе, залімітава стомлены. Ён сеў па другі бок стала, накіраваўшы на Эльсу і бабулю поўны роспачы погляд.
– Я хачу патэлефанаваць майму адвакату! – заявіла бабуля.
– Я хачу патэлефанаваць маёй маме! – заявіла Эльса.
– І ўсё ж спачатку я пазваню адвакату! – настойвала бабуля.
Паліцыянт з уздыхам дастаў чарку папер.
– Твая мама ўжо едзе сюды.
Бабуля стала задыхацца так карцінна, як умее толькі яна.
– Навошта вы ёй патэлефанавалі?! Вы ў сваім розуме? Яна будзе злая як сабака! – абуралася яна, быццам паліцэйскі прапанаваў пакінуць Эльсу ў лесе на выхаванне дзікім ваўкам.
– Мы павінны апавясціць законнага прадстаўніка дзіцяці, – спакойна растлумачыў паліцыянт.
– Я таксама законны прадстаўнік гэтага дзіцяці! Я яе бабуля! – Яна нават прыўзнялася з крэсла, памахваючы дымлівай цыгарэтай.
– Час дзве гадзіны ночы. Нехта павінен пра яе паклапаціцца. – Паліцыянт кіўнуў на гадзіннік і панура пакасіўся на цыгарэту.
– Я! Я пра яе паклапачуся! – выгукнула бабуля.
Паліцыянту было цяжка захоўваць ветлівы твар, але ён стараўся. І запрашальным жэстам паказаў на пакой для допыту.
– Як вы ўяўляеце сабе сваю бліжэйшую будучыню?
Бабуля пакрыўджана падціснула губы. І зноў села, збянтэжана пакашліваючы.
– Э-э… ну раз так… то… Вядома. Калі пачаць чапляцца да дэталяў, тая справа труба. Але буду спадзявацца на лепшае. Хоць усё так добра пачыналася, пакуль вы не сталі на мяне нападаць! – Бабуля абразілася да глыбіні душы.
– Вы разумееце, што вы незаконна праніклі на тэрыторыю заапарка?
– Ды там і плота амаль не было! – запярэчыла бабуля.
– Закон не ведае ніякіх “амаль”.
Паціснуўшы плячыма, бабуля змахнула нешта са стала, усім сваім выглядам даючы зразумець: пытанне зачынены і хопіць ужо пра гэта.
– У вас тут хоць пакурыць можна?
Паліцыянт энергічна закруціў галавой. Бабуля падалася наперад і з усмешкай зазірнула яму ў вочы:
– А бываюць выключэнні для прывабных жанчын?
Эльса штурхнула бабулю ў бок, каб пераключыць яе на таемную мову, якую ведаюць толькі яны. Ва ўсіх прыстойных бабуль і унучак ёсць свая таемная мова, так і ў канстытуцыі напісана, кажа Эльсіна бабуля. Ну ці павінна быць напісана.
– Ба, спыні! Па законе ты не можаш прыставаць да паліцыянтаў! – абцягнула Эльса бабулю на таемнай мове.
– Гэта хто сказаў? – спытала на таемнай мове бабуля.
– Паліцыя!
– Паліцыя існуе для народа, я ім падаткі плачу! – агрызнулася бабуля.
Паліцыянт глядзеў на іх так, як глядзяць на сямігадовую дзяўчынку і сямідзесяцісямігадовую бабулю, якія пасярод ночы спрачаюцца ў паліцыянтам участку на таемнай мове. Какетліва падміргнуўшы паліцэйскаму, бабуля запытальна кіўнула на сваю цыгарэту, але той пакруціў галавой. Тады бабуля з важным выглядам адкінулася на крэсле і ўсклікнула на самай што ні на ёсць звычайнай мове:
– Ох ужо гэтая ваша хвалёная паліткарэктнасць! А самі зладзілі тут апартэід для курцоў!
Паліцыянт змяніўся ў асобе:
– Я б на вашым месцы выбіраў словы.
Бабуля закаціла вочы. Эльса ўважліва паглядзела на яе.
– Як гэта пішацца?
– Што? – Бабуля ўздыхнула, як уздыхае сумленны падаткаплацельшчык, на якога настроіўся ўвесь свет.
– Апарта-што?
– А-п-о-р-т-е-і-д, – па літарах вымавіла бабуля.
Зразумела, гэтае слова пішацца па-іншаму. Эльса пераканалася ў гэтым адразу, адкрыўшы “Вікіпедыю” ў бабуліным тэлефоне. У бабулі сур’ёзныя праблемы з правапісам.
Паліцыянт гартаў свае паперы.
– Сёння мы вас адпусцім. Але хутка выклічам зноў у сувязі з незаконным пранікненнем і парушэннем ПДР, – сказаў ён ледзяным тонам.
– Як жа дасталі гэтыя андроіды, – прастагнала Эльса, тыкаючы пальцам у бабулін тэлефон.
У бабулі андроіда, таму што гэта стары тэлефон мамы. Колькі разоў Эльса спрабавала растлумачыць маме, што ва ўсіх нармальных людзей – айфоны. З бабуляй усё зразумела, ёй увогуле тэлефон не патрэбен. Эльса ледзь угаварыла яе ўзяць мамчын стары, таму што ва ўмелых бабуліных руках тэлефон Эльсы раз-пораз трапляў у тостар і іншыя складаныя абставіны. Тады Эльсе даводзілася карыстацца бабуліным, хоць ён і андроідам.
– Якія яшчэ парушэнні ПДР? – здзівілася бабуля.
– Для пачатку ўспомнім незаконнае кіраванне транспартным сродкам.
– Як гэта незаконнае? Гэта мая машына! Мне што, дазвол трэба, каб вадзіць уласны аўтамабіль?
– Не, – цярпліва паківаў галавой паліцэйскі. – Але вам патрэбны правы кіроўцы.
Бабуля пляснула рукамі.
– Няхай жыве грамадства татальнага кантролю!
У наступны момант памяшканне скаланулася ад грукату. Гэта Эльса шпурнула аб стол няшчасны АНДРОІД.
– Што з табой, дзетачка? – спытала бабуля.
– Пры чым тут апартэід?!! Ты параўнала забарону на курэнне з апартэідам! А гэта розныя рэчы! Нічога агульнага.
Бабуля спалохана замахала рукамі.
– Слухай, ну я ж… Я ж сказала, прыкладна…
– Нават прыкладна ў іх нічога агульнага!
– Божа, ды гэта была проста метафара…
– Дэбільная метафара!
– Адкуль ты ведаеш?
– З «Вікіпедыі»! – Раўнула Эльса, паказваючы на бабулін тэлефон.
Бабуля павярнулася да паліцыянта:
– А вашыя дзеці такое сабе дазваляюць?
Паліцыянту было відавочна не па сабе:
– У нашай сям’і дзецям не дазваляецца… карыстацца інтэрнэтам без нагляду…
Бабуля пляснула рукамі, нібы кажучы: «Вось бачыш!» Але Эльса толькі паківала галавой і з упартым выглядам скрыжавала рукі на грудзях.
— Проста папрасі прабачэння, што кідалася ў яго лайном, і ён нас адпусціць! – чмыхнула Эльса на таемнай мове. Яна яшчэ не адышла ад гісторыі з апартэідам.
– Прабач, – сказала бабуля на таемнай мове.
– Яму скажы, а не мне, балда! – адказала ёй Эльса.
– Фашысты прабачэнняў не заслужылі. Я плачу падаткі. Гэта ты балда!
– Сама такая!
Яны дэманстратыўна павярнуліся адно да аднаго спіной, скрыжаваўшы рукі на грудзях. Затым бабуля звярнулася да паліцыянта на звычайнай мове:
– Будзьце добрыя, перадайце маёй распешчанай унучцы, што пры такім стаўленні яна можа крочыць дадому хоць зараз.
– Пф-ф! Скажыце ёй, што я паеду дадому разам з мамай! Няхай сама адсюль крочыць.
– Скажыце ёй, што я па… – пачала было бабуля.
Тут паліцыянт моўчкі ўстаў і выйшаў з памяшкання, зачыніўшы за сабой дзверы – без стуку, але так, быццам зараз адыдзе далей, уткнецца ў падушку і закрычыць што ёсць мачы.
– Вось што ты нарабіла! – сказала бабуля.
– Гэта ты нарабіла, а не я! – адказала Эльса.
У наступны момант увайшла жанчына-паліцыянт з мускулістымі рукамі і зялёнымі вачыма. Падобна, яна бачыла бабулю не ўпершыню – судзячы па стомленай усмешцы, якой усміхаюцца тыя, хто ўжо меў справу з бабуляй, і цяжкаму ўздыху.
– Калі ж гэта скончыцца? У нас і без таго ёсць, чым заняцца.
– Вось і хопіць ужо, – прамармытала ў адказ бабуля.
І іх адпусцілі.
Яны стаялі на тратуары і чакалі Эльсіну маці. Эльса задуменна перабірала дзірку ў шаліку. Дзірка – прама на эмблеме Грыфіндора. Эльса з усіх сіл старалася не заплакаць. Нічога, бывае і горш.
– Ды добра табе, мама зашые, – бадзёрым голасам сказала бабуля і ткнула яе кулаком у плячо.
Эльса спалохана падняла вочы. Бабулі відавочна стала сорамна, яна раптам пасур’ёзнела і панізіла голас:
– Мы можам… ну, ты ведаеш. Мы можам сказаць маме, што шалік парваўся, калі ты спрабавала перашкодзіць мне залезці ў вальер з малпамі.
Эльса кіўнула, гладзячы шалік. Ён парваўся не ў той момант, калі яна спрабавала перашкодзіць бабулі залезці да малпаў. Гэта здарылася ў школе, калі тры старэйшыя дзяўчынкі, якія чамусьці ненавідзяць Эльсу, заціснулі яе каля сталовай, пабілі, парвалі шалік і кінулі яго ва ўнітаз. Іх крыўдны смех да гэтага часу бразгатае ў яе ў вушах, як будзільнік.
Бабуля зазірнула ёй у вочы. Нахілілася бліжэй і сказала на таемнай мове:
— Аднаго дня мы прывязем гэтых дэбілак у Міамас і кінем іх на з’ядзенне галодным львам!
Эльса выцерла слёзы рукой, млява ўсміхнулася.
– Ба, ты думаеш, я зусім ідыётка? – Прашаптала яна. – Я ж ведаю, што ты ўсё гэта нарабіла дзеля мяне. Жадаеш, каб я забылася пра школу.
Бабуля кашлянула, калупаючы жвір наском чаравіка.
– Э-э… усё ты ведаеш. Ты мая адзіная ўнучка. Мне так не хацелася, каб гэты дзень назаўжды запомніўся табе з-за гісторыі з шалікам. Я вырашыла, няхай лепш ён запомніцца тым, як твая бабуля зладзіла дыверсію ў заапарку…
– І збегла з бальніцы, – хмыкнула Эльса.
– Угу, – хмыкнула ў адказ бабуля.
– І кідалася дзярмом у паліцэйскага, – нагадала Эльса.
– Ды ніякае гэта не дзярмо! Звычайная зямля! Дзярма там было ўсяго нічога.
– Змяняць успаміны – гэта каштоўная суперздольнасць!
Бабуля паціснула плячыма.
– Не можаш адкараскацца ад брыдкай дрэні – выцесні яе якой-небудзь дрэнню прыемней.
– Дрэнь прыемнай не бывае.
– Ведаю.
– Дзякуй, ба. – Эльса паклала галаву ёй на плячо.
Бабуля кіўнула:
— Мы, рыцары каралеўства Міямас, усяго толькі выконваем наш абавязак, — шапнула яна.